Do udziału w spadku stosuje się, na podstawie art. 1035 KC, odpowiednio przepisy o udziale we współwłasności ułamkowej. Odpowiednie zastosowanie do udziału w spadku przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych prowadzi do wniosku, że udział w spadku jest zbywalny, i to zarówno w całości, jak i w części. Wyraźnie potwierdza to brzmienie art. 1051 KC, który reguluje umowę zbycia spadku (części spadku). Rozporządzenie takie jest ważne i skuteczne, tylko jeżeli zgodzą się na nie wszyscy spadkobiercy, natomiast ograniczenie to nie ma zastosowania do umów wyłącznie o skutku zobowiązującym (zob. wyr. SN z 24.1.2008 r., I CSK 362/07, OSNC 2009,).
Jeżeli choć jeden ze spadkobierców się nie zgodzi, to nie wyłącza to prawa zainteresowanego do rozporządzenia udziałem w przedmiocie wchodzącym do spadku. Takie rozporządzenie jest jednak ryzykowne, ponieważ może zostać uznane za bezskuteczne, jeżeli naruszałoby prawa przysługujące sprzeciwiającemu się spadkobiercy, wynikające z przepisów o dziale spadku (np. dotyczyłoby zbyt dużego udziału w przedmiocie wchodzącym do spadku, który nie gwarantowałby, że w tym samym przedmiocie sprzeciwiający się spadkobierca może dostać udział co najmniej równy ułamkowi swojego udziału w całym spadku albo w przypadku spadku, do którego wchodziłoby gospodarstwo rolne, naruszałoby uprawnienie sprzeciwiającego się spadkobiercy do przyznania mu przez sąd całego gospodarstwa rolnego na podstawie art. 214 § 1 w zw. z art. 1035 KC). Jako naruszenie praw spadkobierców przyjęto też w post. SN z 16.2.2001 r. (IV CKN 1212/00, OSNC 2001, Nr 9, poz. 140) istotne pogorszenie warunków zabudowy nieruchomości otrzymywanej przez jednego ze spadkobierców w wyniku działu spadku majątku spadkowego, w: System PrPryw, t. 10, 2015, s. 818, Nb 30).
Sankcja: art. 1036 k.c. przewiduje bezskuteczność względną działającą ex lege, gdzie wystarczające jest jedynie zgłoszenie przez jednego ze spadkobierców sprzeciwu wobec rozporządzenia przez innego spadkobiercę udziałem w przedmiocie należącym do spadku. Za uznaniem sankcji z art. 1036 KC za bezskuteczność względną działającą z mocy prawa wypowiedział się SN w wyr. z 24.1.2008 r. (I CSK 362/07, OSNC 2009, Nr 3, poz. 46). Sąd Najwyższy wyraźnie stwierdza, że skutkiem sankcji z art. 1036 KC jest przeprowadzenie działu spadku w taki sposób, jakby rozporządzenia w ogóle nie było [zob. uchw. SN (7) zasada prawna z 4.7.1963 r., III CO 21/63, OSNCP 1964, Nr 12, poz. 245; post. SN z 3.4.1990 r., III CRN 68/90, OSNCP 1991, Nr 8–9, poz. 109; post. SN z 1.12.2000 r., V CKN 1298/00, OSNC 2001, Nr 6, poz. 94].
Długość ograniczenia w zbywaniu udziału w przedmiotach należących do spadku istnieje, aż do działu spadku. Ponieważ dział spadku nie jest obligatoryjny, więc w istocie nie da się wskazać konkretnej granicy wygaśnięcia ograniczeń z art. 1036 KC.
Stwierdzić trzeba, że zbycie udziału w przedmiocie należącym do spadku nie prowadzi do upadku wspólności majątku spadkowego. Nabywcy przysługują jedynie uprawnienia wynikające ze współwłasności. Po drugie, status prawny nabywcy udziału w przedmiocie należącym do spadku nie jest tożsamy ze statusem prawnym spadkobiercy. W konsekwencji np. nabywca ten nie może żądać działu spadku ani zniesienia współwłasności przedmiotu, w którym nabył udział, jednakże jest osobą zainteresowaną w rozumieniu art. 510 KPC, a zatem przysługuje mu pozycja uczestnika w ewentualnym postępowaniu o dział spadku.
Wydaje się, że konstrukcja przyjęta w art. 1036 KC przypomina ten drugi rodzaj bezskuteczności – jest to zatem bezskuteczność względna, ponieważ przepis wyraźnie wskazuje, że rozporządzenie jest bezskuteczne jedynie o tyle, o ile narusza uprawnienia sprzeciwiającego się jego dokonaniu spadkobiercy (zatem mimo że naruszałoby prawa innych spadkobierców, to nie prowadzi to do jego bezskuteczności). Na przykład jeżeli dojdzie do rozporządzenia udziałem w przedmiocie należącym do spadku, a następnie w toku działu spadku przedmiot ten zostanie przyznany spadkobiercy sprzeciwiającemu się rozporządzeniu, to rozporządzenie jest bezskuteczne. Jeśli jednak przy dziale spadku przedmiot ten przyznany zostałby zbywcy, to rozporządzenie będzie w pełni ważne i skuteczne. Podobnie, jeśli przedmiot zostałby przyznany spadkobiercy, który nie wyrażał sprzeciwu wobec dokonania rozporządzenia.
Różnica między art. 1036 k.c. a 1051 k.c.
Przedmiotem zbycia spadku lub udziału w nim jest pewna wyodrębniona masa majątkowa (art. 1051 KC), co ma swoje konsekwencje w zakresie skutków dokonania takiej czynności; prowadzi ona m.in. do przeniesienia spadku na nabywcę, który wstępuje w prawa i obowiązki spadkobiercy (art. 1053 KC) oraz ponosi odpowiedzialność wobec wierzycieli za długi spadkowe w tym samym zakresie co zbywca i solidarnie z nim, zaś wobec zbywcy – w braku odmiennej umowy – odpowiedzialność za to, że wierzyciele nie będą od niego żądać spełnienia świadczeń na zaspokojenie długów spadkowych (art. 1051 § 1 i 2 KC); nabywcy udziału spadkowego nie przysługują wobec spadkobiercy uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne i prawne przedmiotów należących do spadku (art. 1056 KC).
Inny charakter ma natomiast czynność rozporządzenia udziałem w przedmiocie należącym do spadku (art. 1036 KC). Nabywca udziału w przedmiocie należącym do spadku staje się współwłaścicielem nie wyodrębnionej masy majątkowej, lecz konkretnego przedmiotu; przysługują mu uprawnienia wynikające ze współwłasności, a więc m.in. prawo do korzystania z rzeczy i pobierania pożytków.
adw. Anna Żurkiewicz